ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα μαύρα, πικρά και δύστυχα χρόνια της κατοχής…
Εδώ και τριάντα (30) χρόνια σκεφτόμουν για να γράψω μερικά γεγονότα για τα δύστυχα εκείνα χρόνια… Αφορμή πήρα βλέποντας στην τηλεόραση τα τερτίπια που μας κάνει η Γερμανία στον οικονομικό τομέα που τα αντιπαραθέτω με τα διάφορα ντοκιμαντέρ με τις άγριες εκτελέσεις πατριωτών όπως στο Δίστομο, στα Καλάβρυτα, στη Μαυροπηγή Πτολεμαΐδας, στα Σέρβια, στο Μικρόβαλτο το χωριό μας, στο Τρανόβαλτο και γενικά σ' όλη την Ελλάδα. Κυρίως όμως ένα έγγραφο ντοκουμέντο που βρέθηκε πρόσφατα στα ιστορικά αρχεία του κράτους που αναφέρεται σε χωριανούς μας ομήρους-φυλακισμένους στο στρατόπεδο "Παύλος Μελάς" στη Θεσσαλονίκη, ανάμεσά τους και ο πατέρας μου ο οποίος και το υπογράφει –θα το δείτε στη συνέχεια-. Έκρινα ότι έχω χρέος ηθικό προς όλους γενικά και στον πατέρα μου, ότι εδώ και τώρα πρέπει να γράψω. Όσα γράψω είναι πραγματικά. Τα έζησα, τα είδα και τα άκουσα από αξιόπιστα άτομα ή τα άντλησα από έγκυρες ιστορικές πηγές.
Από το 1940 αρχίζει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, όπου το πρώτο μεγάλο θύμα είναι η πατρίδα μας. Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι επιτίθεται με θρασύτητα εναντίον της Ελλάδας. Με μεγάλη γενναιότητα ο στρατός μας πολεμώντας επί έξι (6) μήνες αντιμετώπισε την επίθεση των Ιταλών και ελευθέρωσε ολόκληρη τη Βόρειο Ήπειρο όπου προκάλεσε τη συγκίνηση και το θαυμασμό όλου του πολιτισμένου κόσμου. Ο Μουσολίνι αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια του Χίτλερ.
Στις 6 Απριλίου 1941 πολυάριθμες γερμανικές δυνάμεις υποστηριζόμενες από μεγάλο αριθμό βομβαρδιστικών αεροπλάνων, χτυπούν τις πρώτες γραμμές στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα –Ρούπελ, Περιθώρι, Λίσσε, Ιστίμπεη-. Οι Έλληνες αμύνονται σθεναρά. Ξαφνικά γερμανικά στρατεύματα μας επιτέθηκαν από τη νότια Σερβία και στις 9 Απριλίου 1941 κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη. Άλλες γερμανικές δυνάμεις που κατέβηκαν από το Μοναστήρι –Μπίτολα-, κατέλαβαν στις 13 Απριλίου την Κοζάνη και βομβάρδισαν τα Σέρβια και το Προσήλιο όπου υπήρχαν δυνάμεις των συμμαχικών στρατευμάτων, Άγγλων και Γάλλων. Στις 15 Απριλίου κατέλαβαν τα Σέρβια, στη συνέχεια προχώρησαν προς την Ελασσόνα, στα στενά στις Πόρτες έγινε φοβερή μάχη με δυνάμεις των συμμάχων όπου σκοτώθηκαν αρκετοί άνδρες και από τις δυο πλευρές. Οι Γερμανοί στις 20 Απριλίου κατέλαβαν τη Λάρισα και στις 27 Απριλίου έφτασαν στην Αθήνα υψώνοντας τη γερμανική σημαία στην Ακρόπολη. Την τρίτη ημέρα του Πάσχα 22 Απριλίου 1941 μια τρίκυκλη μοτοσικλέτα με δυο ή τρεις Γερμανούς ήρθαν στο χωριό μας για να κατασκοπεύσουν. Οι κάτοικοι του χωριού μας σε ένδειξη ειρήνης ύψωσαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου άσπρη σημαία –που ήταν μια άσπρη ποδιά (μισάλα)-.
Η Ελλάδα κατακτημένη ολόκληρη μοιράστηκε από τους συμμάχους τον γερμανικό άξονα, Ιταλούς και Βουλγάρους. Στους Βουλγάρους παραχωρήθηκε η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη. Στους Ιταλούς η Ήπειρος και η νότια Ελλάδα. Όλο το υπόλοιπο Ελλαδικό μέρος το κατείχε η Γερμανία.
Έχουμε τριπλή κατοχή και ο καθένας καταδυναστεύει σύμφωνα με τα συμφέροντά του με τον πλέον φασιστικό τρόπο τον Ελληνικό λαό. Αυτή η κατοχική περίοδος υπήρξε μια από τις πιο δραματικές περιόδους της Ελληνικής ιστορίας. Ακολούθησαν μαύρα και πικρά χρόνια. Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψει κάποιος την τραγικά κατάσταση. Δεν μπορούν να βρεθούν λόγια για να αποδώσουν την πραγματική εικόνα. Την τραγική εικόνα πείνας και δυστυχίας και προπαντός τους χιλιάδες νεκρούς…
Θα τα αντιπαρέλθω και θα ασχοληθώ για την ίδια περίοδο της κατοχής με το χωριό μας το Μικρόβαλτο.
Στις 23 Αυγούστου 1943 ημέρα Σάββατο μεσημέρι προς απόγευμα, οι Γερμανοί ερχόταν από το Λιβαδερό προς την Πάδη (Βογγόπετρα). Στη θέση Άγιος Γεώργιος ένα ξωκλήσι σε μικρή απόσταση από το χωριό, οι αντιστασιακές ομάδες από τη θέση Κοκκινόγια δυτικά του χωριού και απέναντι από το λάκκο, πυροβόλησαν και σκότωσαν ένα Γερμανό, τραυμάτισαν σοβαρά άλλον έναν και μερικούς πιο ελαφρά. Μετά τη μάχη οι Γερμανοί σε αντίποινα πήγαν στο Τρανόβαλτο, το έκαψαν παίρνοντας άνδρες αιχμαλώτους τους οποίους και σκότωσαν στη θέση Κέδρα, στο ενδιάμεσο Τρανοβάλτου-Μικροβάλτου.
Το απόγευμα ήρθαν στο χωριό μας. Τους υποδέχτηκαν οι χωριανοί με ειρηνικό τρόπο. Παρόντες ο π. Αντώνιος Καβουρίδης, ο πρόεδρος Σταθόπουλος Δημήτριος (Μήκας), ο Παπανικόλας –τότε Μανάδης Νικόλαος του Χρήστου- και πολλοί άλλοι χωριανοί. Τους είπαν ότι το χωριό είναι ήσυχο, ειρηνικό. Φάνηκε ότι τους πίστεψαν… Ζήτησαν και πήραν μερικούς γεροδεμένους για να μεταφέρουν το νεκρό και τους τραυματίες στην Αιανή. Ένας από αυτούς ήταν και ο Θεοχάρης Απόστολος του Κων/νου, ο οποίος και διηγούνταν πολλά περιστατικά.
Με τους χωριανούς μας προχώρησαν προς τη Ράχη. Από εκεί θα κατέβαιναν στο Ρύμνιο και μετά στην Αιανή. Η Αιανή μάλλον ήταν ένα κέντρο συγκέντρωσης του επιτελείου των Γερμανών όπου και έπαιρναν τις διάφορες αποφάσεις. Άλλους εκτελούσαν, άλλους φυλάκιζαν, άλλους τους έστελναν σε καταναγκαστική εργασία…
Από τη τοποθεσία Πάδες δυτικά από το ξωκλήσι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος έρχόταν καβάλα στο γαϊδούρι ο Βέττας Δημήτριος (Κικιμήκας ή Ντραγατομήκας). Όταν αυτός είδε στη Ράχη πολύ κόσμο, φοβήθηκε, κατέβηκε από το γαϊδούρι και έτρεξε στις ρεματιές, στα πουρνάρια για να κρυφτεί. Οι Γερμανοί τον πυροβόλησαν χωρίς αποτέλεσμα. Τότε ο Θεοχάρης Απόστολος είπε: "γιατί φεύγει, οι Γερμανοί δεν θα μας πειράξουν". Η απάντησε δόθηκε από έναν από τους Γερμανούς -μάλλον Έλληνας δοσίλογος ήταν τελικά- που είπε: "αυτός ξέρει τι κάνει, εσείς δεν ξέρετε!".
Εκεί στη Ράχη ψάχνοντας στους αχυρώνες βρήκαν μια χειροβομβίδα η οποία μάλιστα και εξερράγη. Άλλαξαν αμέσως τακτική οι Γερμανοί. "Έχετε αντάρτες" τους είπαν. Και εξαγριωμένοι γύρισαν στο χωριό και άρχισαν να βάζουν φωτιά στα σπίτια και να συγκεντρώνουν τον κόσμο. Τους κατοίκους του επάνω μαχαλά τους συγκέντρωσαν στο αλώνι του Ζαραβίγκα –εκεί που έβγαζαν τα τσίπουρα-. Οι άλλοι από τον κάτω μαχαλά που είδαν τι γίνεται, εγκατέλειψαν τα σπίτια και έτρεξαν να κρυφτούν στα αμπέλια, στον κάμπο με τα καλαμπόκια και όπου αλλού μπορούσαν. Έχανε η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Όλο το χωριό λαμπάδιασε. Κάηκαν όλα σχεδόν τα σπίτια εκτός από περίπου δέκα (10)… Οι Γερμανοί κατόπιν πήραν περισσότερα από πενήντα (50) άτομα και τα πήγαν στην Αιανή.
Τους κατηύθυναν μέσα στην εκκλησία όπου φρουρούνταν και άλλοι κάτοικοι από την περιοχή. Εκεί στην αναμπουμπούλα βρήκαν αρκετοί την ευκαιρία βάζοντας φτερά στα πόδια τους να διαφύγουν και να γλυτώσουν. Από αυτούς που απέμειναν, άλλους τους σκότωσαν και άλλους τους μετέφεραν σε καταναγκαστικά έργα στη Φλώρινα και στη Θεσσαλονίκη.
Μετά από μερικές ημέρες και αυτούς που είχαν στείλει στη Φλώρινα τους μετέφεραν στο στρατόπεδο "Παύλος Μελάς" στη Θεσσαλονίκη που ήταν χώρος φυλακών, κακοποιήσεων και εκτελέσεων. Η ζωή τους εκεί μέσα ήταν απελπιστική, τραγική. Αυτό φαίνεται από ένα έγγραφο που έφερε στη δημοσιότητα από τα Ιστορικά Αρχεία του κράτους ο δ/ντής του 17ου Δημοτικού Σχολείου δάσκαλος κ. Βασίλειος Αποστόλου, το οποίο και δημοσίευσε στο ετήσιο περιοδικό "Μπούρινος". Το έγγραφο αυτό φαίνεται πως το έγραψε ο πατέρας μου Νικόλαος Μανάδης, ο οποίος και το υπογράφει. Ο γραφικός χαρακτήρας δεν είναι του πατέρα μου. Φαίνεται ότι μαζί τους θα ήταν και κάποιος εγγράμματος…
Το στρατόπεδο "Παύλος Μελάς" όπως προανέφερα ήταν χώρος φυλάκισης και εκτέλεσης Ελλήνων πατριωτών τα μαύρα χρόνια της κατοχής 1941-1944. Το έγγραφο αυτό είναι ντοκουμέντο για την τραγωδία και την αγωνία των φυλακισμένων πατριωτών χωριανών μας που του είχαν στείλει στο τότε νομάρχη Κοζάνης Χαρίσιο Γκοβεδάρο, ο οποίος ήταν συγχρόνως και δήμαρχος, με ημερομηνία 15.2.1944.
Το περιεχόμενο της επιστολής έχει ως εξής:
"Εν Στρατοπέδω 'Παύλου Μελά', Θεσσαλονίκη τη 7 Δεκεμβρίου 1943 Προς τον κύριον Νομάρχην Κοζάνης.
Εις Κοζάνη
Κύριε Νομάρχα
Ευρισκόμεθα εις το στρατόπεδον "Παύλου Μελά" Θεσσαλονίκης δεκαεπτά κάτοικοι των χωρίων Μικροβάλτου, Πολυράχου, Ρυμνίου, μακράν των οικογενειών μας στερούμενοι των πάντων και μη έχοντες κανέναν ο οποίος να ενδιαφερθεί δι' ημάς και τη περαιτέρω τύχην μας.
Δια τούτο προσφεύγομεν στην καλοσύνη σας ήτις τόσα δείγματα έχει να επιδείξει και θερμώς παρακαλούμεν όπως δεχτείτε και ει δυνατό όπως ευαρεστούμενοι επιλύσετε τα κατωτέρω αιτήματά μας, ήτοι:
- Όπως ευαρεστούμενοι ειδοποιήσητε τας δυστυχείς οικογένειές μας ίνα μην αγωνιούν.
- Όπως ευαρεστούμενοι ενεργήσατε ότι δει και μας αποσταλεί βοήθεια εις χρήμα, εις είδος και εις ρουχισμόν (σκεπάσματα), διότι και ανωτέρω αναφέρομεν στερούμεθα των πάντων και κινδυνεύομεν να ασθενήσουμε βαρέως εκ των κακουχιών.
- Όπως ευαρεστούμενοι ενεργήσατε ότι δει διά την νόμιμον απελευθέρωσιν και επιστροφή μας εις τους κόλπους των οικογενειών μας, διότι τυγχάνομεν φιλήσυχοι γεωργοί οικογενειάρχαι και ως επί το πλείστον υπερήλικες οίτινες ουδέν κακόν επράξαμεν μέχρι σήμερον ίνα θεωρηθούμε ένοχοι ή ύποπτοι.
Τούτο κ. Νομάρχα δύνασθε να αντιληφθείτε και υμείς ενεργούντες καταλλήλως. Συνημμένως υποβάλωμεν και ονομαστικόν κατάλογον με τα ονόματά μας.
Ευχαριστούντες υμάς και ελπίζοντες εις την υμετέραν καλοσύνη και ενεργητικότητα. Διατελούμε μετά τιμής (δια όλους) ο Νικόλαος Μανάδις
Ονομαστική κατάστασις εγκλείστων εις το Στρατόπεδον "Παύλου Μελά" Θεσσαλονίκης.
Κάτοικοι Μικροβάλτου: Νικόλαος Μανάδης, Γεώργιος Μανάδης, Νικόλαος Καβουρίδης, Γεώργιος Καβουρίδης, Χαρίσιος Κωτούλας, Βασίλειος Σταθόπουλος, Ευάγγελος Γιαννόπουλος, Ιωάννης Παλιανόπουλος, Κωνσταντίνος Παπαντωνίου, Γεώργιος Τζιώνας, Χαρίσιος Θεοδωρόπουλος, Αθανάσιος Πιτσιλόπουλος.
Κάτοικοι Πολυράχου: Διονύσιος Καπέλας, Θωμάς Μπαμπλέκης, Θεόδωρος Στάμκος. Κάτοικος Ρυμνίου: Κωνσταντίνος Γκανάτσιος".
Μανάδης Δημήτριος του Παπανικόλα Συνταξιούχος Θεολόγος-Φιλόλογος
Δημοσιεύτηκε σην εφημερίδα "Εν Μικροβάλτω..." ΑΦ 21, Μάιος 2011