Τετάρτη 9 Ιανουαρίου 2013

Βέρβερη: ένας μυστηριώδης μεσαιωνικός οικισμός

του Αθανάσιου Καλλιανιώτη

Άποψη της Βέρβερης από τα ΒΔ. Μπροστά ο οικισμός με τον ερειπωμένο ναό του Αγίου Νικολάου κοντά στην πρώτη κολώνα της ΔΕΗ. Αριστερά τα υψώματα Πενταλώνια, δεξιά ο Αλιάκμονας. Στο βάθος τα Καμβούνια.

Βασικές πηγές

Για τον δυσδιάκριτο σήμερα, αλλά βεβαιωμένα ανθηρό, μεσαιωνικό δορυφορικό οικισμό της Αιανής Βέρβερη (40ο07΄29Β-21ο48΄48Α, υψ. 405 μ.) αντλεί κανείς από πονήματα του εκλιπόντος άρχοντος των τοπικών γραμμάτων Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου από το Χρώμιο -ελαφρά τον εμπλουτίζουν οι Δρ. Αρχαιολογίας Αρετή Χονδρογιάννη και Δημήτριος Σαμσάρης-.

Γραπτές οθωμανικές πηγές για το 1528 μ.Χ. δίδει ο συμπατριώτης μας Γεώργιος Τσότσος, ενώ για το 1530 μελετήθηκε έτερο οθωμανικό κατάστιχο. Νεότερα αρχεία φυλάσσονται στο παράρτημα των ΓΑΚ στην Κοζάνη. Βαπτιστικά του 16-17ου αιώνα παραδίδονται στον κώδικα της Ζάβορδας (Ζάμπουρντας στην τοπική ιδιόλεκτο) που εκδόθηκε από τη Χριστίνα Χατζηιωάννου.

Πλούτος ανεξερεύνητος πηγάζει από συνεντεύξεις ηλικιωμένων κι επιτόπιες ύστερες επισκέψεις (κάποτε μαζί με τον ομότιμο αγροφύλακα Αργύρη Ζαγάρα από την Αιανή). Παλαιοί στρατιωτικοί χάρτες και διαδικτυακές γεωγραφικές αναζητήσεις ενίσχυσαν παιδικές μνήμες του γράφοντος καθώς παλαιότερα το Μάη τον γιορτάζαμε στη θέση Αναβρυκά, έναντι της Βέρβερης. Προς επίρρωσιν των δεδομένων έτερες εφηβικές επισκέψεις μας στην περιοχή για αλιεία ή εποπτεία θηραμάτων.

Προϊόντα της γης

Για τη θέση Πενταλώνια (Πινταλώνια), η οποία κλείνει τη Βέρβερη εξ ανατολών, υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης, θεμέλια κτηρίων χρονολογικώς απροσδιόριστων. Στην ίδια περίπου θέση βρισκόταν η Παναγία (Παναϊά), αφανής σήμερα, αλλά σημειωμένη ως χριστιανικός ναός σε στρατιωτικούς χάρτες του μεσοπολέμου. Αν ποτέ ανασκαφεί, ίσως έρθουν στο φως περισσότερα στοιχεία.

Νεολιθικές αποδείξεις καλλιέργειας δημητριακών βρέθηκαν ορισμένες στα Πενταλώνια: λίθινοι πελέκεις κι ένας εξαιρετικής αισθητικής χερόμυλος. Η ίδια η ονομασία Πέντε Αλώνια δηλώνει τη χρήση της γης και το διαμοιρασμό της σε πέντε μέρη, ορατές νησίδες ακόμη και σήμερα μέσα σε μια θάλασσα θαμνώδους βλάστησης από κέδρα και πουρνάρια.

Ο στίχος μεσαιωνικού άσματος της Αιανής «αλωνίζουν δώδεκα, λιχνίζουν δεκαπέντι» στα Πενταλώνια εξειδικεύει περισσότερο τη χρήση της γης. Καθώς ο οικισμός της Βέρβερης είχε οικοδομηθεί σε κλειστό, προσήλιο και υπήνεμο μέρος, το λίχνισμα των δημητριακών, όταν απουσίαζε ο Αίολος, ήταν αποτελεσματικότερο στα ολίγον υψηλότερα ευρισκόμενα Πενταλώνια όπου κατέφθαναν ανοδικά ρεύματα από τη λεκάνη Σερβίων –Κοζάνης, ακόμη και γραίγος από τον κάμπο της Ημαθίας μέσω της χαράδρας Πολυφύτου.

Καλλιεργούσαν οι Βερβεριώτες στα Πενταλώνια και πέριξ του οικισμού σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, λαθούρι και βίκο (καραμπουτζιάκι) ή τριφύλλι (γιόντζι) για τα ζώα τους. Μικρές ποσότητες δημητριακών σε ώρα ανάγκης άλεθαν σε χερόμυλους, αλλά για μεγαλύτερες, αφού τα ρέματα του τόπου ασθενούσαν, όδευαν στη γειτονική Τούχλη όπου λόγω των απότομων κλίσεων στα δύο ρέματά της σίγουρα υπήρχε υδρόμυλος. Σε περίπτωση πολυκοσμίας έφθαναν σε μία ώρα στην Αιανή (Κάλιανη), η οποία διέθετε πέντε μύλους –σήμερα σώζεται μόνο το οίκημα του ενός. Ο υδρόμυλος στη θέση Μελίσσι (Μιλίσι) όπου κατέληγε ο λάκκος του Χρωμίου απείχε την ίδια περίπου χιλιομετρική απόσταση με την Αιανή, αλλά δεν θα προτιμιόταν, διότι το μονοπάτι προς τα εκεί ανεβοκατέβαινε.

Τον οίνο λάμβαναν από αμπέλια στις ασπρόις (άσπρη γη). Οι κήποι (μπαξέδις και μπουστάνια) βρίσκονταν χαμηλότερα και ποτίζονταν από διάφορες πηγές, μία εκ των οποίων ήταν παλαιόθεν γνωστή ως Τρουμπούκς, λέξη που συναντάται σήμερα ως επώνυμο στο χωριό Καισαρειά. Την ευπρέπισε προ ετών ο Κοζανίτης κυνηγός και δεινός λύτης σταυρολέξων Ηλίας Βασιλείου με αποτέλεσμα να λάβει το παρωνύμιό του, Τζαλιά του πηγάδι. Νερό για πόση και πλύσιμο ελαφρών ρούχων, διότι τα βαριά χτυπιόνταν σε μαντάνι, υπήρχε άφθονο, αφού ο Αλιάκμονας, που οι ντόπιοι αποκαλούσαν πουτάμι (ποτάμι), έρρεε νοτίως του οικισμού ένα τέταρτο με τα πόδια, απόσταση μηδαμινή για τους ανθρώπους της εποχής.

Στις αυλές τους καλλιεργούσαν άσπρες παπαρούνες (μάκους) για παυσίπονο, κατευνασμό κλαμάτων ή ενοχλήσεων κι αφεψήματα όπως χαμομήλι (αρμένια). Τσάι υπήρχε άφθονο στο όρος γειτονικό όρος Μπούρινος (Μπούρινους ή Μπούρνους). Αλάτι προμηθεύονταν από την Αιανή ή τα Σέρβια. Πηλός για πλύσιμο κεφαλής και σώματος άφθονος, λόγω του ιζηματογενούς εδάφους. Ξύλα για μαγείρεμα και ζέσταμα διέθεταν τα ρουμάνια μέχρι την Αιανή.

Η ΒΑ γωνία του Αγίου Νικολάου, αποκαλυμμένη από κυνηγούς θησαυρών. Ο ναός αναμένει την αναστήλωσή του.

Ζώα και ποτάμια

Η έναντι όχθη του Αλιάκμονα, πλούσια παλαιότερα σε πηγές κι αιωνόβια δέντρα, αν και σε απόσταση αναπνοής από τη Βέρβερη μάλλον ανήκε στο μοναστήρι Ζιδανίου ή στον γειτονικό ομώνυμό του οικισμό Ζιδάνι (Ζντιάνι). Η πρόσβαση για εκεί επιτυγχανόταν με το πέρασμα του ποταμού από αβαθές άπλωμα που σχηματιζόταν πριν μία μαλακή σουρβάλα. Αλλά ο Αλιάκμονας δεν ήταν όλες τις εποχές βατός. Σύμμαχοι στρατιώτες της ΑΝΖΑC τον Απρίλη του 1941 καταδιωκόμενοι από τους Γερμανούς παράτησαν μέσα στον ειρημένο πόρο έμφορτα όλα τα οχήματά τους και διέφυγαν πεζοί προς το Φρούριο. Η λεία λαφυραγωγήθηκε από τους Αιανιώτες και πολλά από αυτά φυλάσσονται σήμερα ως κειμήλια ανά τις οικίες. Η οικογένειά μας π.χ. απαλλοτρίωσε ραδιόφωνο, ποδήλατο, αντιαρματικό όπλο, διόπτρες πυροβόλων, αδιάβροχα κ.α.

Στην περιοχή περίσσευαν οι ρεματιές και οι λοφίσκοι και η κτηνοτροφία πλεονεκτούσε. Ανηφορίζοντας ΒΔ οι ποιμένες της Βέρβερης έφθαναν σε λιγότερο από μισή ώρα στις νότιες απολήξεις του όρους Βούρινος  ή δεξιά χαμηλότερα στη θέση Κουρί. Υπήρχαν αιγοπρόβατα για γάλα, κρέας, δέρμα, τυρί. Βόδια και βουβάλια για οργώματα. Γουρούνια (γκουτσιούνια) για βρώση και πάστωμα, κατασκευή βύρσινων υποδημάτων και φωτισμό με το λίπος (αξούγκι) τους. Το φυτίλι μάλλον έφτιαχναν από λινάρι ή κάνναβη και πιθανόν το έστριβαν μαζί με βαμβάκι.

Τα ψάρια στον Αλιάκμονα δεν μειώνονταν ποτέ και η συνήθεια άγρας των εκτάθηκε ως τις μέρες μας, γι αυτό οι ψαράδες αγαπούν τη Βέρβερη εξασκούμενοι με αγκίστρια, δίχτυα και καλάμια. Το ήπιο παραποτάμιο μέρος ευνοούσε μελίσσια όπως δεικνύει η αναφερθείσα θέση Μελίσσι -σκεπάστηκε πρόσφατα από τη νέα λίμνη.

Σπαράγματα ψηφιδωτού ρωμαϊκών χρόνων ευρεθέντα νότια της Βέρβερης και τάφοι σχετικά κοντά στο ποτάμι δεν ερευνήθηκαν για την ενδώσμωση των εποχών.

Γραπτές πηγές

Στην πρώτη πηγή μας, το φορολογικό κατάστιχο 385 του 1528, ο οικισμός εγγράφεται ως Βερβερίζα με 101 εστίες. Δύο χρόνια αργότερα στο έτερο κατάστιχο 167 αναφέρεται ως Varvari (Βάρβαρη) με 191 νοικοκυριά, 20 άγαμους κι 11 χήρες. Καθώς όμως οι άρρενες έφηβοι φορολογούνταν ξεχωριστά, ακόμη κι αν έμεναν μαζί με τους γονείς τους, οι οικίες (πατόσπιτα), δεν ξεπερνούσαν τη μία εκατοντάδα. Οι άγαμοι (μπικιάρδις) προφανώς νέοι στην ηλικία, αναποφάσιστοι ή προβληματικοί (σακάτδις) και οι χήρες εικόνιζαν τις συνθήκες τις σκληρής ζωής και τη φυσιολογική τελείωση του βίου.

Η πραγματικότητα των αριθμών ήταν ίσως ένας από τους λόγους που στον κώδικα της Ζάβορδας από τη Βέρβερη χωρίον[1] είχαν εγγραφεί πριν από το 1692 μόνο 27 αφιερωτές.[2] Άλλη αιτία ήταν η πενία των κατοίκων που δυσχερώς προσπορίζονταν τα αναγκαία ώστε να χορηγούν πλεόνασμα γεννημάτων στο μοναστήρι. Στον ίδιο κώδικα δεν καταγράφεται μετά το 1692 κανείς αφιερωτής είτε διότι ο οικισμός εγκαταλείφτηκε είτε επειδή οικοδομήθηκε η γειτονική Ιερά Μονής Ιλαρίωνος (40ο06΄07Β-21ο48΄13Α) που οι εντόπιοι αποκαλούν Λαργιού. Προφανώς οι κάτοικοι της Βέρβερης άρχισαν να εξαρτιούνται οικονομικά και πνευματικά από αυτήν. Εξάλλου η Λαργιού απείχε λιγότερο από μισή ώρα με τα πόδια περνώντας δύο φορές τον ποταμό ή αβρόχοις ποσίν μέσω της δυσχωρίας των τοποθεσιών Βούλγαρη (στ΄ Βούλγαρη) και Κωτσιαντάς (Κουτσιαντάς).

Η έλλειψη αφιερωτών σηματοδοτεί τη διάλυση της Βέρβερης γύρω στο 1700. Επρόκειτο για καταπιέσεις της οθωμανικής εξουσίας, γραπτά στοιχεία των οποίων σώθηκαν για νεότερες όμως περιόδους; Ήταν οι επιδρομές χριστιανών και μουσουλμάνων κλεφτών, οι οποίοι με άνεση κατέβαιναν από τα κλεφτοχώρια Χασίων και Καμβουνίων; Τα κτυπήματα από αρρώστιες κι επιδημίες; Η αναζήτηση βίου διαφορετικού από την προσκόλληση στην απομονωμένη γη και την αγχώδη κτηνοτροφία;

Μήπως ήταν οι άγριες επισκέψεις ατάκτων Τουρκαλβανών κατά τις επαναστατικές περιόδους, στην οποία ίσως συμμετείχαν κάτοικοί της; Επί παραδείγματι ο θείος του παππού μου Αργύρης Σολάκης (Σουλάκς) ή Τσιαρίδας θανατώθηκε λόγω της συμμετοχής του στην επανάσταση του Θεοδώρου Ζιάκα το 1854. Έδρασε μαζί με  ομοϊδεάτες του από τη Βέρβερη; Γραία που παραδίδεται ότι είχε γεννηθεί στη Βέρβερη το 1840 και μετοικήσει οικογενειακώς λίγο αργότερα στα πεδινά της Λάρισας ενισχύει την υπόθεση των αναγκαστικών μετακινήσεων.

Η πλειονότητα των Βερβεριωτών μετοίκησε προφανώς στη γειτονική και μεγαλύτερη Αιανή, γι αυτό τα κτήματα τους και τους βοσκότοπους νέμονται σήμερα κάτοικοι της δεύτερης. Πότε όμως; Σε έκθεσή τους το 1916 προεστοί της Αιανής κατέθεσαν πως οι κάτοικοι της Βέρβερης ήλθαν στην Αιανή «προ πεντήκοντα και πέραν ετών… ένεκα των διωγμών της Τουρκοκρατίας», δηλαδή πριν από το 1866. Σε εκλογικό κατάλογο της Αιανής του 1908 κανείς κάτοικός της δεν δήλωσε ότι γεννήθηκε σε άλλο οικισμό  (ο μεγαλύτερος εκλογέας απολάμβανε την ηλικία των 79 ετών), προφανώς επειδή η Βέρβερη δεν κατοικούνταν, αλλά τόσο τα κτήματα όσο και οι βοσκότοποι δεν έπαψαν να λειτουργούν.

Όσες οικίες της Βέρβερης ή σπαράγματά τους απέμειναν διαλύθηκαν από κτηνοτρόφους με άγρια ένστικτα ή για λήψη υλικών για κατασκευή μαντριών. Οι αγρότες συνέργησαν στην καταστροφή ανοίγοντας χωράφια στη θέση του οικισμού με αποτέλεσμα τη διάλυση των εναπομεινάντων θεμελίων, ενώ επαγγελματίες ή ερασιτέχνες πετράδες σηκώνουν όποιο πελεκητό λίθο βρουν για να ντύσουν οπλισμένα σκυροδέματα σε οικίες, αυλές και δευτερεύοντες κατασκευές.

Την καταστροφή συμπληρώνουν θηρευτές θησαυρών ανασκάπτοντας μανιωδώς καθώς ιστορίες για ύπαρξη κρυμμένου πλούτου στη Βέρβερη ακόμη και σήμερα θέλγουν τη φαντασία σε καφενεία και πλατείες. Μόνο τον ενοριακό ναό του οικισμού, τον Άγιο Νικόλαο (Άι-Νικόλα) σεβάστηκαν ελαφρώς οι παροδικοί και μόνιμοι επισκέπτες –κείτεται σήμερα βαριά τραυματισμένος χωρίς ελπίδα αναστήλωσης (ο Ηλίας Πελέκας από την Αιανή είχε προτείνει παλαιότερα εντύπως παραπλήσια οικοδόμηση νέου). Χειρότερη μοίρα είχε ο ναός του Αγίου Αθανασίου (Άι-Θανάηις), που έστεκε σε περίοπτη θέση μισό χιλιόμετρο βορείως του οικισμού (40ο07΄43Β-21ο48΄26Α, υψ. 505 μ.). Τα θεμέλιά του χρησιμοποιήθηκαν για σχηματισμό αλαταριών.

Το νεκροταφείο του οικισμού είναι σήμερα ορατό, όσο ακόμη επιζεί από βραδινές μυστικές ανασκαφικές επισκέψεις και τη μήνη του χρόνου. Ευρεθέντα εκεί αντικείμενα, ευτελή χάλκινα βραχιόλια (μπιλτζίκια) και δαχτυλίδια κατά μία παλαιά ιστορική ανίχνευσή μας, είχαν παραδοθεί προς μελέτη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής.

Κυνηγοί στην περιοχή Βέρβερης, δεκαετία του 1970. Από δεξιά πρώτος ο λογιστής Γρηγόρης Καλλιανιώτης, δεύτερος ο κοινοτάρχης Σπύρος Βαβλιάρας.

Εκφωνήσεις

Χωρίτες, συνήθως ηλικιωμένοι, αγρότες και κυνηγοί, ανυπότακτοι στα κελεύσματα της πολιτειότητας, εκφωνούν τη Βέρβερη ως Βέρβιρη. Οι ίδιοι στην ιδιόλεκτό τους, η οποία φθίνει καταιγιστικά, «βιρβιρίτσα» αποκαλούν το σκίουρο –σλ. Верверица (βερβέριτσα). Παρόλο όμως το έτυμο αποδεικνύεται αλλόφωνο (όπως και το τοπωνύμιο στ΄ Βούλγαρη), η πλειονότητα των τοποθεσιών της Βέρβερης είναι ελληνική: Πινταλώνια, Κουτσιαντάς, Μαντριά, Ράχη Αρβανίτη, Νιρό του Χλιο, Κριμάσματα, Αναβρυκά, μία βλάχικη, η Μπαρμπαρούσα και μία τουρκική, το Κουρί. Φαίνεται πως την αρχική ελληνοφωνία της Βέρβερης έτρωσε για ένα διάστημα η παλαιοσλαβική, κατά ένα μέρος μέσω των Βλάχων νομάδων, για να κλείσει ο κύκλος με την ολοσχερή νίκη της ελληνικής.

Σλαβικής προέλευσης φαίνονται ορισμένες Βερβεριώτισσες του κώδικα της Ζάμπουρντας όπως η Ζώρο και η Γιάνκο, ωστόσο πρόκειται για καταφανή μειοψηφία μέσα στην πλειονότητα των ελληνικών βαπτιστικών. Στην απομονωμένη θέση της Βέρβερης, μακριά από οδούς και βλέμματα, οφείλονται ίσως μοναδικά ονόματα όπως η ανεξακρίβωτου φύλλου εγγραφή Σταβόρι (πιθανόν σλαβικής προέλευσης) και το αντρικό όνομα Κυρόπουλος -το όνομα Κύρος επιχωριάζει στην Αιανή στο σόι των Κυράδων (ο εκλιπών Κύρος Κύρινας αποκαλούταν παλαιότερα Κύρους τ΄ Κυρόπκου, δηλαδή του Κυρόπουλου κατά μία άποψη).

Σχηματίζεται ακολούθως το ερώτημα: πώς σχετίζεται ο ειρημένος Κυρόπουλος από τη Βέρβερη με την Κυροπούλα, μοναδική εγγραφή αφιερώτριας του Κάστρου των Σερβίων; Ύστερα ποια είναι η σχέση της Δενδρείς, προφανώς γυναίκας, του ιδίου κάστρου με τη Δένδρι κ[εκοιμημένη] της Βέρβερης, αμφότερες μοναδικές εγγραφές; Πρόκειται για τα ίδια πρόσωπα, για συγγενικά ή για οικογένειες που μετανάστευσαν ένθεν κακείθεν; Μοναδική ακόμη θεωρείται η εγγραφή Τζιφέηο στη Βέρβερη, η οποία επαναλαμβάνεται στην αρχή του κώδικα της Ζάμπουρντας ως Τζηφέω χωρίς όμως να αντιστοιχεί σε οικισμό. Προφανώς πρόκειται για γυναίκα που οι συγχωριανοί της θα την εκφωνούσαν Τζιφέου (ιλλυρικής ή σλαβικής προέλευσης;).

Όπως και σε αρκετούς οικισμούς της περιοχής έτσι και στη Βέρβερη εγγράφεται η Κυρατζού, δηλωτικό του επαγγέλματος του άντρα της παρά μητρωνυμικό. Ποια δρομολόγια εκτελούσε με μουλάρι ή κάρο ο κυρατζής άντρας της είναι άγνωστο, ωστόσο αλάτι, εργαλεία, πέτρες, ξυλεία, δέρματα, γεννήματα κ.α. δεν είχαν τη δυνατότητα οι κάτοικοι να μεταφέρουν με πληρότητα είτε εντός του οικισμού είτε από και προς το παζάρι των Σερβίων και τα υπόλοιπα μικρότερα αντίστοιχα. Ήταν βλάχικης καταγωγής ο άντρας της Κυρατζούς, διότι Βλάχοι κάτοικοι της νεότερης Αιανής σαν την οικογένεια Ντίνα, επαγγέλονταν τον αγωγιάτη φτάνοντας ως τα Μπιτόλια (Μοναστήρι), ή διαφορετικής;

Ήρεμος βοσκότοπος λοιπόν κι απόμακρη γωνία η Βέρβερη στην προφορική μνήμη. Επιπλέον τόπος απόκρυψης σε περιόδους κρίσης όπως το καλοκαίρι του 1944, όταν σημαντική δύναμη αντικομμουνιστών οπλιτών διαπέρασε την Αιανή οδεύοντας προς τα Βέντζια.

Περαιτέρω έρευνα σε οθωμανικά έγγραφα ή επιτόπια παρατήρηση με ανασκαφές, θα φέρουν στο φως νέα δεδομένα. Υπήρχε συνέχεια κατοίκησης από τη νεολιθική εποχή; Πώς ονομάζονταν οι δύο ορατοί σήμερα μαχαλάδες της Βέρβερης στα Βυζαντινά Χρόνια; Πύκνωσε ο οικισμός στις απαρχές της Τουρκοκρατίας με καταφυγή Ελλήνων όταν Γιουρούκοι και Τούρκοι αποίκησαν τα Σέρβια και τον Άγιο Νικόλαο ή Kirturki της ανατολικής Ελίμειας; Πότε εκχώρησαν οι Βερβεριώτες και για ποιους λόγους; Πού τελικά μετοίκησαν;

Με ανασκαφές, αναστηλώσεις, χαρτογραφική μελέτη κι επιμέλεια του περιβάλλοντος χώρου η Βέρβερη θα ενισχύσει περαιτέρω το Λόγο, τη Μνήμη και την Ισχύ αποτελώντας παράλληλα πόλο έλξης ερευνητών, φιλιστόρων, περιηγητών και παραθεριστών.

Η Βέρβερη από ψηλά το 2009 με ονοματισμένες ορισμένες από τις γειτονικές της τοποθεσίες.

Βιβλιογραφία

Αίτησις των κατοίκων Κάλλιανης… Προς την Αξιότιμον Διεύθυνσιν της Επαναστάσεως 11η Οκτωβρίου 1916, Λυτά Έγγραφα, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία Νομού Κοζάνης

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 167 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530), Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 2003.

Google Earth

Κακαβέλης Φίλιππος, αγρότης και ψάλτης, γενν. Αιανή 1911

Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής και κυνηγός, γενν. Αιανή 1919

Καλλινδέρης Μιχαήλ, Γραπτά μνημεία από τη Δυτ. Μακεδονία χρόνων Τουρκοκρατίας, Επαρχιακή Φωνή, Πτολεμαΐς 1940

Μπέλλος Ζήσης, Ο εκκλησιαστικός βίος της Δυτικής Μακεδονίας –Βορείου Θεσσαλίας –κατά τον κώδικα Ζάβορδας 1534/1692, (Διπλωματική εργασία 1994 –Επίμετρο), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002

Σαμσάρης Δημήτριος, Από την έρευνα της ιστορικής γεωγραφίας της Δυτικής Μακεδονίας κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, διαπιστώσεις σχετικά με την ιστορική τοπογραφία της Ελιμιώτιδας, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1983

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Οι Λαζαρίνες, Θεσσαλονίκη 1973

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

Τσότσος Γεώργιος, «Οι οικισμοί της περιοχής Κοζάνης –Σερβίων σε κατάστιχο του 1528», Ελιμειακά 64 (Ιούν.  2010) 60 -97

Χατζηιωάννου Χριστίνα –Μαρία, Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία: ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2000

Χονδρογιάννη Αρετή, Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα (Μέρος Β΄), http://www.archaiologia.gr/blog/2012/05/21/%CE%B7-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%AD%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1-%CF%84%CE%BF-2/


[1]Η Χατζηιωάννου σ. 249 θεωρεί αταύτιστη τη Βέρβερη.

[2] Ο Καλλινδέρης σ. 61 και οι Σιαμπανόπουλος σ. 318 και Μπέλλος σ. 39 λανθάνουν ως προς τον αριθμό των αφιερωτών θεωρώντας τους 28 αντί του ορθού 27. Ο τελευταίος σε πίνακα τοποθετεί στη Βέρβερη μία Μονή ή Σχολείο. Ίσως εννοεί την Ιερά Μονή Ιλαρίωνος ή Λαργιού.